Nagrade i priznanja

Veliku nagradu (Grand Prix) BiSD 2024 žiri dodeljuje:

Tomislavu Šobanu i autorskom i izvođačkom timu, za scenski dizajn predstave
„Zbilja“ u produkciji Hrvatskog narodnog kazališta, Zagreb.

Redateljski debi cijenjenog filmaša Tomislava Šobana začudan je sustav savršeno
odmjerenih strukturalnih elemenata; auditivnih i vizualnih, dramaturških i izvođačkih,
etičkih i estetičkih. Malo se kad na domaćim scenama rad na kazališnoj predstavi
predstavlja kao bešavno zatvoren sistem, u kojem su granice među umjetničkim i
zanatskim sastavnicama kazališne izvedbe zamućene monolitnom homogenošću
scenske slike. Scenski dizajn „Zbilje“ zagrebačkog HNK zapravo ni ne postoji kao
izdvojeni element u nadogradnji glumačke igre, jer su i virtuozni glumački doprinosi
integralan i jednakopravan dio sveukupnog dizajna predstave. „Zbilja“ se predstavlja
kao eksperiment, nadahnut predavanjima fizičara Richarda Feynmana, a svojevrsna
znanstvena strogost u osmišljanju znakovnog potencijala važno je obilježje gradnje
scenske slike; iako je neizvjesnost interpretacije rezultata umjetnički poticajna i
poželjna, kirurški precizna priprema gradivnih elemenata eksperimenta nužna je
kako bi se omogućilo njegovo nesmetano odvijanje.

„Zbilja“ je predstava koja se, zaista, može promatrati isključivo kao zatvoreni sistem,
neprobojni Gesamtkunstwerk u čiji scenski život u tonskom studiju HNK gledatelj ima
tek posredni uvid kroz nepouzdane, dvostruke odraze prozora u sklopu scenografije.
Scenografska ideja samog redatelja veoma je uspjela vježba mimikrije, kojom se
ambijent tonskog studija gotovo neprimjetno preobražava u potentan prostor za
provođenje eksperimenta. Tomislav Šoban u svojoj gradnji sistema otvara mjesto i
redom izvrsnim suradničkim doprinosima. Marin Lisjak pouzdan je dramaturški
sugovornik i koautor teksta, Natalija Manojlović važna je suradnica pri oblikovanju
scenskog pokreta, a Gabrijela Krešić osmislila je kostime koji su se svojim strogo
određenim krojevima i bojama savršeno utopili u retro prostor toplog drva na vrhu
HNK-ove zgrade. Iznimno bitne sukreatore redatelj pronalazi i u dizajneru svjetla
Luki Matiću, čije varljive svjetlosne površine istovremeno osvjetljavaju i
dekonstruiraju zbilju iz naslova, te u skladatelju Miru Manojloviću, čiji su suptilno
oblikovani glazbeni akcenti idealan suputnik glumačkom glasu i pokretu.
Naposljetku, nikako najmanje bitno, tu su i glumci Nina Violić i Livio Badurina, koji su
u svakom segmentu vlastite igre duhoviti i beckettovski potresni, posvećeni gradnji
zaokružene cjeline.

„Zbilja“ redatelja Tomislava Šobana i njegova autorskog i izvođačkog tima
predstavlja se kao upečatljiv teatarski eksperiment, čija se temeljna kvaliteta ogleda
u brižljivoj pripremi svakog segmenta scenskog dizajna. Eksperiment je ovdje
shvaćen kao etička, ali i pažljivo iznijansirana estetička činjenica, pa se sveukupni
rad na konstrukciji scenskog dizajna te predstave nameće kao središnje postignuće
ovogodišnjeg Bijenala.

Nagrade BiSD 2024 žiri dodeljuje:

Igoru Vasiljevu, za scenografiju predstave „Usedline“, u produkciji Mestnog
gledališča, Ljubljana;
Scenografsko rješenje Igora Vasiljeva u predstavi „Usedline“ ljubljanskog Mestnog
gledališča plijeni prije svega razrađenom dramaturgijom prostora, koja vjerno prati
dramaturgiju izvedbenog teksta, namećući se kao ključan segment u gradnji scenske
igre.

Scenografija u „Usedlinama“ nije samo prostorni, već dinamički, polivalentni,
prostorno-vremenski znak, u stalnoj sinergiji s ritmom ispovjednih blokova
(post)dramskog teksta Katarine Morano. Parafrazirajući Branka Gavellu, koji je u
vlastitom pedagoškom i umjetničkom radu često postavljao jednadžbu režija =
dramaturgija, može se reći kako suradnja redatelja Žige Divjaka i Vasiljeva kao jednu
od strategija u kreativnom procesu nameće verziju režija = scenografija, jer je
precizno odmjereni dramaturški razvoj scenskih znakova iznimno važan element u
redateljskom tretmanu ishodišnog teksta.

U moru predstava sa statičnim scenskim kućama, i rasplesanim scenskim ljudima,
Žiga Divjak i Igor Vasiljev osmislili su duhoviti obrat, u kojemu su izvođači u
ispovjednim govornim površinama čvrsto vezani uz uski raspon dinamičkog
mikrofona, a elementi scenografije u pozadini oslobođeni su u razigranom
mizanscenu raščišćavanja, ako već ne i pročišćenja. Sedimenti iz naslova tako imaju
vlastiti scenski odraz u nakupinama realistično uređenog životnog prostora, čiji se
postepeni prijelaz u metafizičko ništavilo prazne pozornice nameće kao jedno od
najvažnijih izražajnih sredstava u dramaturškoj fakturi izvedbe.

Marinu Živkoviću, za komponovanu muziku u predstavi „Simfonije/Turpituda“, u
produkciji Eurokaza, Zagreb;

Začudna, vješto režirana i maestralno izvedena predstava „Simfonije/Turpituda“
redateljice Rajne Racz sva je od glazbe, čak i u rijetkim trenucima kada svirani ili
pjevani muzički naglasci nisu u prvom planu. Riječ je o dinamičnoj, peripatetičkoj
predstavi-mehanizmu, čije je pogonsko gorivo muzika; i kad je u podređenoj ulozi
ritmizatora scenskih znakova, i kada preuzima središnje mjesto u određivanju
emocionalnog intenziteta izvedbe.

Predstava „Simfonije/Turpituda“ vlastiti disparatni muzički DNK čuva već u naslovu;
Krležine „Simfonije“ i Ristićeva „Turpituda“ odzvanjaju i na papiru, a scenska glazba
vezivno je tkivo između poezije i aktualiziranog društvenog konteksta, te važan
dramaturški alat oblikovanja složenog scenskog sustava. Ako se Krležine „Simfonije“
mogu shvatiti kao literarizacija glazbenih oblika, odnosno poetska prerada glazbenih
dojmova, Živkovićeva nadahnuta glazba zaigrana je via negativa, odnosno
uglazbljivanje literarnog kanona, ali i krucijalna scenska podrška oživljavanja nekih
davnašnjih susreta i druženja, u vremenu tik pred katastrofu.

„Simfonije/Turpituda“ zbilja je sva od glazbe, razigran postdramski, suvremeni odjek
teokritovskog natpjevavanja, pa se upravo originalna scenska glazba Marina
Živkovića nameće kao trud vrijedan nagrađivanja.

Aleksandru Čavleku, za dizajn svetla u predstavi „Deževen dan v Gurlitschu“, u
produkciji Prešernovog gledališča, Kranj i Mestnog gledališča, Ptuj;

Izuzetno iskusan i plodan teatarski stvaralac, Aleksandar Čavlek kao da u svom radu
primenjuje onaj poznati princip sportskih utakmica – najbolji (sudija) je onaj čiji je
doprinos nevidljiv. Naravno, ovo treba shvatiti krajnje uslovno, a posebno u
kontekstu scenskog svetla, bez kog ništa u pozorištu ne bi ni bilo vidljivo.

U saradnji sa rediteljem Sebastijanom Horvatom, scenografom Igorom Vasiljevom i
kostimografkinjom Belindom Radulović, Čavlek gradi vizuelnu strukturu drame
Milana Ramšaka Markovića nižući besprekorno precizne i čiste scenske situacije,
postižući probranim, svedenim sredstvima veoma snažno scensko dejstvo. I to
uspeva u izuzetno kompleksnoj prostornoj organizaciji gde je trostrano gledalište
doslovno opkoljeno sa svih strana prostorima igre. U već prepoznatljivom stilskom
ključu ovog autorskog tima, fragmenti hiperrealistički predstavljenih ambijenata
dobijaju svoj puni značaj tek Čavlekovim osvetljenjem. Gotovo da nije moguće, osim
pažljivom naknadnom analizom, ustanoviti šta je postignuto izvorima svetla u
prostoru – podnim i stonim lampama, zidnim i plafonskim svetiljkama, a šta
sistemom scenske rasvete. Važno je naglasiti – scenske rasvete lišene bilo kakvih
kolorističkih intervencija ili efekata.

U konačnom ishodu, nije preterano reći da su delikatnost i senzibilitet koje svojim
doprinosom predstavi demonstrira Aleksandar Čavlek bezuslovna vrednost.

Posebna priznanja BiSD 2024 žiri dodeljuje:

Tjaši Črnigoj, za predstavu „Cure” u produkciji UO Kolektiva Igralke, Rijeka;
Hrvatskog narodnog kazališta Ivana Pl. Zajca, Rijeka; i Zavoda Vidne, Ljubljana; i,

Anđelki Nikolić, za predstavu „Rasvetljavanje slučaja ubistava trovanjem u
Ćuprijskom okrugu krajem XIX veka”, u produkciji Knjaževsko-srpskog teatra,
Kragujevac; Puls teatra, Lazarevac; Seoskog kulturnog centra, Markovac i
Umetničke grupe Hop-La!, Beograd.

Stvaralački postupci obe autorke zasnovani su na produbljenom istraživačkom
pristupu ličnim problemskim temama postavljenim u širi društveni, kulturalni i
istorijski kontekst zajednica kojima pripadaju, iz kojih potiču ili ih grade. Scenski
dizajn, koji, naizgled, ovde nije u prvom planu, ima važnu ulogu u građenju celine
pozorišne predstave. To se u prvom redu odnosi na tretman scenskog prostora, na
sve što ga čini i na sve čime je određen.

Tjaša Črnigoj i Anđelka Nikolić u svojim predstavama nesumnjivo potvrđuju da je
prostor – dramsko lice, kako je to pre nekoliko decenija definisala Ognjenka
Milićević. Naravno, poetika i scenska sredstva koje ove dve autorke neguju i koriste
sasvim su različiti. Ipak, reč je o veoma srodnom razumevanju potencijala, snage,
značenja i značaja odnosa između izvođača (u oba slučaja – isključivo izvođačica) i
publike, posmatranja igre i potencijalnog učešća u njoj, koji se kroz različite forme i
postupke uspostavljaju kao jedno od osnovnih gradivnih sredstava dejstva
pozorišnih predstava u celini.

Kada je reč o radu Tjaše Črnigoj u predstavi „Cure”, u naoko konvencionalnoj
postavci zasnovanoj na frontalnoj percepciji scenskog događaja, način na koji
izvođačice uspostavljaju dijalog sa publikom i sredstva kojima ga postižu nesumnjivo
pripadaju domenu scenskog dizajna – od upotrebe rekvizite vrlo specifičnog
karaktera, zvučnog i video materijala, do drugih medijskih tehnika i sredstava, jer
čine organsku scensku situaciju u kojoj se čitava predstava može smatrati delom
scenskog dizajna, shvaćenim u najširem smislu reči. Prostor, artefakti i dokumenti
(fizički prisutni ili posredovani putem različitih medija), organski su objedinjeni sa
glumačkom igrom, ali, istovremeno i sa direktnom, stvarnom ali i vrlo delikatnom
komunikacijom sa publikom.

Sa druge strane, postupak Anđelke Nikolić koji je sprovela u predstavi
„Rasvetljavanje…“ doveo je do radikalne redukcije uobičajenih scenskih sredstava i
do odricanja od eksplicitne likovne tekstualnosti. Istovremeno, način na koji je
morfološki i ambijentalno uspostavljen scensko-gledališni prostor, izostanak bilo
kakve fizičke distance, kao i relativizacija i namerna nepouzdanost svih očekivanih
prostornih određenja, doveli su i do relativizacije podrazumevanih uloga izvođačica i
gledalaca, uloga koje se repetitivno menjaju i transformišu, i u prostornom, ali i u
izvedbenom smislu. Tako nastaje scenska situacija koja generiše veoma različite
mogućnosti izbora oblika i nivoa participativnosti publike u pozorištu, pri čemu je
važno naglasiti iskrenu brigu o pravu svakog pojedinca da taj izbor bude zaista
slobodan i lak.

Najzad, srodnost ovih autorskih postupaka se ogleda i u izuzetnom posvećenju obe
autorke dugotrajnom i temeljnom istraživanju koje prethodi formalnom početku rada
na predstavama, ali se nastavlja kroz produbljena stvaralačka traganja u koja one
uključuju svoje timove, i to tokom čitavog procesa nastanka svojih dela. Jednako je
inspirativno njihovo posvećenje kritičkom, ali i izuzetno odmerenom i utemeljenom
ispitivanju i vrednovanju prošlosti – u slučaju Tjaše Črnigoj, jugoslovenskog nasleđa,
a kod Anđelke Nikolić, malo kome poznatih istorijskih događaja u Srbiji XIX veka –
sa jasnim i nedvosmislenim referencama na savremena zbivanja. Izbor ovih perioda
čini se indikativnim i u kontekstu širem od pozorišta, ako govorimo o različitim
vrednostima koje baštine savremena kultura i politike, a, moglo bi se reći i ideologije
zemalja iz koje autorke dolaze. Pri tome, iskreno i posvećeno kritičko bavljenje
zavičajem, predstavljaju posebnu vrednost.

Žiri Bijenala scenskog dizajna 2024

Filip Jovanovski
Matko Botić
Radivoje Dinulović

U Novom Sadu,
24. oktobra 2024.

Ceo tekst možete preuzeti ovde

Foto: Jovana Miletić, Nikoleta Radojičić, Isidora Vujasinović, Lena Ljubinković, Maja Bogdanović etc.